बेइजिङ । गत फेब्रुअरी पहिलो साता बेइजिङस्थित नेपाली राजदूतावासका इकोनोमिक मिनिस्टर छबिन्द्र पराजुली सपरिवार बेइजिङको केन्द्रभागस्थित पेइहाइ पार्क घुम्न निस्किए।

पार्कमा घुम्दै गर्दा अग्लो श्वेतचैत्य देखेर दंग परे। नेपाली कलाकारले बनाएको धरोहर हेर्ने मनसाय पालेर फुरुंग हुँदै नजिकै पुगेका पराजुली त्यतिखेर हिस्स परे जब त्यहाँ अरनिकोको मूर्ति थिएन, सूचना पाटीमा नेपालको नामोनिसान नभएपछि उनी निराश बने ।

साथै धरोहरमा प्रवेशका लागि पनि निःशूल्क गरिएको थिएन। चीन सरकारले नेपाली कलाकार अरनिकोले चिनियाँ सांस्कृतिक उत्थानमा गरेको योगदानको कदरस्वरुप नेपाली मात्रैलाई श्वेतचैत्यमा निःशूल्क प्रवेशको व्यवस्था गरेको छ। यसका लागि नेपाली पासपोर्ट, टोपी वा नेपाली पहिचान झल्किने कुनै पोसाकधारी हुनुपर्छ। वा कतिपय अवस्थामा निपोअर् रन् अर्थात् नेपाली नागरिक भन्यो भने पनि यत्तिकै छिर्न पाइन्छ।

धेरै नेपालीहरूमा चीन आएपछि आफ्ना पुर्खाको धरोहर श्वेतचैत्य हेर्ने धोको हुन्छ। बेइजिङस्थित नेपाली निकाय वा कुनै नेपाली पथप्रदर्शक भेटिँदा त श्वेतचैत्य भेटिएला नत्र कुनै ट्राभल एजेन्सीको भरमा घुम्न आउँदा वा चैत्यको वास्तविक नाम थाहा नपाउँदा झुक्किने सम्भावना बढी हुन्छ। तस्बिर मात्रै देखाउने हो भने पनि चिनियाँ गाइडले सही दिशानिर्देश नगर्न सक्छन्। वर्षौंदेखि बेइजिङमा बसिरहेका नेपालीले समेत गलत ठाउँमा घुमेर श्वेतचैत्य घुमेको तस्बिर सामाजिक संजालमा राखिरहेका देखिन्छन् ।

बेइजिङमा दुई वटा सेतो चैत्य छन्। अरनिकोले तिब्बत, बेइजिङ र पल्लो शान्सीको वु थाइ शानमा गरी ३ वटा भव्य चैत्य ठड्याएका थिए। यदि अरनिकोले बनाएको सक्कली श्वेतचैत्य हेर्ने हो भने सही बाटो पछ्याउनु जरूरी हुन्छ।

चीनको राजधानी बेइजिङमा, त्यो पनि एउटै जिल्ला सी छङ्मा, उस्तै उस्तै स्वरूपमा, उत्रै बान्कीमा दुई वटा श्वेतचैत्य ठडिएका छन् भनेर ख्याल गर्नु जरूरी हुन्छ। किनकि प्राचीन नेपाली मौलिक साँस्कृतिक धरोहरमा पुग्नका लागि चिनियाँमा ‘म्याओयिङ् पाइ था स्’भन्न जान्नुपर्ने हुन्छ। अरनिकोलाई ‘आ(नि(क’ भनेर चिनियाँमा उच्चारण गर्नुपर्ने हुन्छ अथवा कुनै अनुवादकको साथमा नेपाली कलाकार अरनिको निर्मित श्वेतचैत्य घुम्ने चाहना जाहेर गर्नुपर्ने हुन्छ।

बेइजिङमा उस्तै स्वरुपमा देखिने अतिरिक्त श्वेतचैत्य चाहिं नेपालीका लागि नक्कली हो। तर प्रचूर पर्यटकीय तत्व भएकाले सबैको ध्यान त्यता जान्छ। त्यो विशाल तथा सुन्दर ‘पेइहाइ पार्क’परिसरमा उभिएको छ। परबाट हेर्दा दुवै चैत्य उस्तै लाग्छन्। पूर्वाधारका हिसाबले पेइहाइको प्यागोडा समृद्ध छ, आकर्षक दर्शनीय तत्वहरू छन्, त्यसैले पनि यसतर्फ अधिकांशको ध्यान जाने गर्छ।

म्याओयिङ श्वेतचैत्यको इतिहास धेरै पुरानो छ जब कि पेइहाइको तुलनात्मक कम छ। सी छङ् जिल्लाको फुछङ्मनमा भन्ने ठाउँमा अवस्थित श्वेत चैत्यको निर्माण युआन राजवंशमा भएको थियो। यसको मूल नाम ‘ता शङ् शौ वान आन मन्दिर’थियो। यो चैत्य चीनको अस्तित्वमा रहेको सबैभन्दा पुरानो र सबैभन्दा अग्लो ठूलो लामा मन्दिर हो। यो धेरै आकर्षक र प्रसिद्ध भएकोले यस मन्दिरलाई मानिसहरूले श्वेतचैत्य भनेर प्रचलनमा ल्याए। म्याओयिङ श्वेत चैत्य युआन राजवंशको सोह्रौं वर्ष (१२७९) मा निर्माण सम्पन्न भएको थियो भने पेइहाइको सेतो चैत्य ३७२ वर्षपछि छिङ् राजवंश अर्थात् १६५१ को अवधिमा निर्माण गरिएको थियो। छिङ् राजवंशको आठौं वर्षमा शुन् च् को शासनकालमा पेइहाइ चैत्य निर्माण भएको हो।

चीनको राजधानी जतिखेर लियाओनिङ र नानचिङ्मा थियो, शौ छाङ सम्राटले शासन सम्हालेको दोस्रो वर्ष (१०९६) मा बौद्ध अवशेषहरू, प्यागोडाहरू, बौद्ध धर्मग्रन्थहरू र अन्य बौद्ध पवित्र वस्तुहरूको सुरक्षाका लागि बौद्ध प्यागोडा बनाइए तर पछि युद्धका कारण ती सबै नष्ट भए। युआन राजवंशले आफ्नो राजधानी बेइजिङमा सार्नुअघि १२७१ मा कुब्लाई खाँको आदेशमा पूर्ववर्ती लियाओ प्यागोडानेर म्याओयिङ श्वेतचैत्य बनेको हो। त्यसपछि मात्रै आधिकारिक रूपमा युआन राजवंशको राजधानी बेइजिङमा सारिएको थियो। कूल ८ वर्षको डिजाइन र निर्माणपछि बुद्ध अवशेषहरू तिब्बती शैलीको प्यागोडामा भित्र्याइयो। त्यसैले मियाओयिङ श्वेत चैत्यलाई युआन राजवंशको भवन पनि मानिन्छ।

श्वेतचैत्यको निर्माणपछि त्यस समयका सम्राट कुब्लाई खाँले प्यागोडालाई केन्द्रमा राखी कैयौं देवालय निर्माण गराएका थिए। धार्मिक मन्दिरहरूको संख्या वृद्धिसँगै बेइजिङ साँस्कृतिक धरोहरको रुपमा समृद्ध हुँदै गएको थियो तर सन् १३६८ मा भीषण आगलागीका कारण अधिकांश मन्दिरहरू खरानीमा परिणत भए। तर अरनिको निर्मित श्वेतचैत्य मात्रै बच्यो। मिङ राजवंशकालको १४३३ मा श्वेत चैत्य पुनः मर्मत गरिएपछि यसको नाम १४५७ मा म्याओयिङ श्वेत चैत्य भनेर नामकरण गरियो जुन आज पर्यन्त यसलाई अर्को समानान्तर श्वेत चैत्यसँग अलग्याउने नाम बनेको छ।

पेइहाइ श्वेतचैत्य फराकिलो दृश्यावलोकन क्षेत्रसहित शानदार शैलीमा विकास गरिएको छ। चैत्य परिसरमा पर्ने एउटा सानो ‘चिङ्शान’ पहाड छ जहाँबाट पूरै बेइजिङ नियाल्न सकिन्छ भने त्यहीँबाट अरनिको निर्मित श्वेतचैत्य पनि देख्न सकिन्छ। त्यहाँबाट हेर्दा ‘छियोङ्ह्वा’ टापुमा उभिएको पेइहाइ पार्कको यो चैत्य झट्ट हेर्दा अरनिको निर्मित चैत्यभन्दा अग्लोजस्तो लाग्छ। आगलागीपछिको पुनः निर्माणको क्रममा नेपाली श्वेतचैत्यको क्षेत्रफल खुम्चियो तथापि उचाइका हिसाबले म्याओयिङ श्वेतचैत्य करिब ५०.९ मिटर अग्लो छ भने पेइहाइ श्वेत चैत्य ३५.९ मिटर अग्लो छ।

म्याओयिङ श्वेतचैत्यको निर्माणपछि भारतीय शैलीको वास्तुकलाको प्रवेश चिनियाँ भूमिमा भएको भनेर चिनियाँ इतिहासविद्हरू लेख्छन् । पुरातन भारतीय स्तुपा(शैलीको प्यागोडालाई सबैभन्दा पहिला शिल्पकार अरनिकोले तिब्बतमा भित्र्याए र त्यसपछि युआन राजवंशको सम्पर्कमा आएपछि सारा चीनभर यसलाई फैलाए। चिनियाँहरू मान्छन् कि यही म्याओयिङ श्वेतचैत्यले नै चिनियाँ र नेपाली वास्तुकला शैलीलाई एकीकृत गरेको छ। यसले समृद्ध तिब्बती बौद्ध धार्मिकता बोकेको छ। त्यति मात्रै नभएर करिब साढे ७ सय वर्ष अघिदेखि बेइजिङको सबैभन्दा अग्लो, चमकदार र सुन्दर संरचनाको रूपमा अरनिको निर्मित श्वेतचैत्यले शानशौकत झल्काएको थियो।

अरनिको निर्मित श्वेतचैत्य नेपाल र चीनबीच ऐतिहासिक मित्रताको प्रतीक मानिन्छ। नेपालबाट हुने उच्चस्तरीय गन्तव्यमा यो पनि पर्छ । विगतमा नेपालका शीर्ष राजनीतिज्ञहरूले भ्रमण गर्दाका तस्बिर, पुस्तिकामा हस्तलिखित भनाइ नवनिर्मित संग्रहालयमा संगृहित गर्ने प्रयास भइरहेको छ। नेपाली मात्रैले बिना पैसा प्रवेश पाइ नेपाली शीर उँचो पारेर गर्व गर्ने ठाउँ पनि यही हो। प्यागोडाका अलावा सन् २००२ मा स्थापित अरनिकोको मूर्ति, भित्री छानामा कुँदिएका रञ्जना लिपिहरु नियालेर नेपालीपनमा गौरवान्वित हुने ठाउँ पनि यही हो।