काठमाडौँ- आज हामीले पशुपतिनाथ मन्दिरमा नागा बाबाहरू देखिरहेका हुन्छौँ । महाशिवरात्रीमा सयौं संख्यामा नागाबाबाहरू पशुपति दशर्न गर्न आएका  हुन्छन । तर, हामीले एउटा नागा बाबा हुनका लागि कति मेहनत गरेका हुन्छन भन्ने कुरा कमै ज्ञान राखेका छौँ । तपाइ मान्नु हुन्छ, एउटा नागा बाबा बन्न लागि १२ बर्ष लामो  समय गुजारेका हुन्छन । लुगा खोलेर  हिडने  बितिक्कै कोही नागा बाबा हुन सक्दैनन, त्यसका लागि कठिन रूपमा १२ बर्ष लामो ज्ञान  लिए पछि मात्रै नागा बाबाको उपाधी  मिल्छ भन्ने कुरा कमैलाइ थाहा हुन सक्छ ।

आउनुहोस्, त्यसका बारेमा सामान्य जानकारी लिउ:

एक समय भारतबर्षमा मुस्लिमहरूले हिन्दुहरू र तीनका मठ मन्दिरमाआक्रमण गरेका थिए, तिनीहरूसँग लड्नका लागि निकै सकस भए पछि आदिगुरु शंकराचार्यले नागाहरूको निमार्ण गरेका थिए  र उनीहरू बिरुद्ध लडाएका थिए । जसको परम्परा आदिगुरु शंकराचार्यले सुरु गरेका थिए। नागा साधुहरू हिन्दू संन्यासी हुन्, जो नग्न रहन र मार्शल आर्टमा विशेषज्ञ हुनका लागि प्रसिद्ध छन्। तिनीहरू विभिन्न अखाडाहरूमा बस्छन् ।

ईश्वर, धर्म, धर्मशास्त्र, तर्क, हतियार र शास्त्र सबै प्रकारका चुनौतिहरूको सामना गरिरहेका बेला नागा साधुहरूले धर्म, संस्कृति र मन्दिर मठ जोगाउन ठुलै काम गरेको इतिहास छ । इतिहासले यस्ता धेरै गौरवशाली लडाइहरूको वर्णन गर्दछ जसमा ४० हजारभन्दा बढी नागा योद्धाहरूले भाग लिएका थिए।  जस्तो कि मथुरा (वृन्दावन) पछि अहमद शाह अब्दालीले गोकुलमा आक्रमण गर्दा नागा साधुहरूले लडाई गरेर गोकुलको रक्षा गरे। इतिहासमा यो पनि उल्लेख छ कि नागा जातिले औरंगजेब विरुद्धको युद्धमा शिवाजीलाई साथ दिएका थिए ।

मुस्लिमहरूले निरन्तर आक्रामण गरे पछि धर्म र संस्कृति जोगाउन र सनातन धर्मको स्थापनाका लागि शंकरचार्यले धेरै कदम चाले, जसमध्ये एउटा कदम हो, देशको चारै कुनामा चार पीठ निर्माण गर्नु थियो– ती थिए गोवर्धन पीठ, शारदा पीठ, द्वारका पीठ र ज्योतिर्मथ पीठ । अर्को, नागाहरूलाइ तालिम दिएर युद्दमा पठाउनु ।

आदिगुरु शंकराचार्यले सामाजिक उथलपुथलको त्यो युगमा यी चुनौतिहरूको सामना गर्न केवल आध्यात्मिक शक्तिले मात्र पुग्दैन भन्ने महसुस गर्न थालेका थिए। उनले युवा साधुहरूले आफ्नो शरीरलाई बलियो बनाउन व्यायाम गर्नुका साथै हतियार चलाउन पनि सीप हासिल गर्नुपर्नेमा जोड दिए। त्यसैले यस्ता अखडाहरू बनाइयो, जहाँ एक प्रकारको अभ्यास वा हतियार चलाउने चलाउन सिकाइयो, जुन मठहरूलाई अखाडा भनिन्छ। त्यहाँ नाँगाका समुहहरू बनाउन थालियो ।

अन्ततः नागाहरू नै सबैभन्दा ठूलो संन्यासी मात्रै भएनन, जुन सन्यासीहरूको समूहसँग हात र शास्त्र दुवैमा निपुण भए, थिए । शास्त्रमा नमान्नेलाई हतियार बोकेर मनाउने उद्देश्य थियो, त्यो पनि गरियो । उनीहरू नाङ्गै बस्ने गर्दथे, उनीहरूलाई त्रिशूल, भाला, तरवार, मल्ल र आक्रमण युद्धको तालिम दिइएको थियो।

सामान्य भाषामा पनि, पहलवानहरूले कसरतका चालहरू सिक्ने ठाउँलाई अखाडा भनिन्छ। पछि धेरै अखाडाहरू अस्तित्वमा आए । शंकराचार्यले अखाडाहरूलाई गणित, मन्दिर र भक्तहरूको रक्षा गर्न आवश्यक पर्दा बल प्रयोग गर्न सुझाव दिए। यसरी बाह्य आक्रमणको त्यो युगमा यी अखाडाहरूले सुरक्षा कवचको रूपमा काम गरे। विदेशी आक्रमण हुँदा धेरै पटक स्थानीय राजा (महाराज) ले नागा योद्धा ऋषिको सहयोग लिने गर्दथे ।

त्यसैले उनीहरू जोगी मात्रै होइनन, हतियार चलाउन  निपुण हुन्छन, त्यसको ज्ञान उनीहरूलाई दिइएको हुन्छ । त्यसैले नागा साधुहरू लोकप्रिय छन्। सन्यासी सम्प्रदायका ऋषिहरूलाई संसार र गृह जीवनसँग कुनै सरोकार हुँदैन। गृहस्थको जीवनभन्दा नागाहरूको जीवन सय गुणा कठिन हुन्छ। तर, नागा साधु बन्न धेरै सहज छैन, यसका लागि १२ बर्षसम्म त्याग, तपस्या र बलिदान गर्नुपछ । आउनुहोस, एजेन्सीहरूको सहयोगमा तयार पारिएको यो रिर्पोटः

नागासँग सम्बन्धित महत्त्वपूर्ण जानकारी यहाँ प्रस्तुत गरिएको छः

१, नागा अभिवादनः मन्त्रस् ओम नमो नारायण ।

२) नागाका देवताः  शिवका भक्तहरू, नागा ऋषिहरू शिव बाहेक अरू कसैलाई विश्वास गर्दैनन्।

३) नागा वस्तुहरूः त्रिशूल, डमरु, रुद्राक्ष, तरवार, शंख, कुण्डल, कमण्डल, कडा, चिम्ता, कमरबन्ध वा कोपिन, चिलम, धुनी र भाभूत आदि।

४) नागाको कामः गुरुको सेवा, आश्रमको काम, प्रार्थना, तपस्या र योग गतिविधिहरू।

५) नागा दिनचर्याः बिहान चार बजे ओछ्यानबाट बाहिर निस्किएपछि बिहानभर दिनचर्या र स्नान पछि मेकअपको पहिलो काम गर्छन्। यसपछि हवन, ध्यान, बजरोली, प्राणायाम, कपाल क्रिया र नौली क्रिया गरिन्छ।  र, केवल सात आखाडाले नागा बनाउँछन, सन्तहरूको तेह्र आखाडाहरू हुन्छन ।  केवल सात संन्यासी आखाडाहरूले नागा साधु बनाउँछन्स्, जुन महानिर्वाणी, निरञ्जनी, अटल, अग्नि, आनन्द र आवाहन आखाडाहरू हुन्।

६) नागा इतिहासः सबैभन्दा पहिले वेदव्यासले वनवासी सन्यासी परम्परालाई व्यवस्थित ढंगले सुरु गरेका थिए। उहाँपछि शुकदेव, त्यसपछि धेरै ऋषिमुनिहरूले आ–आफ्नो तरिकाले यस परम्परालाई नयाँ आकार दिए, पछि शंकराचार्यले चारवटा गुम्बा स्थापना गरेर दशनामी संप्रदायको स्थापना गरे । पछि अखाडाको चलन सुरु भयो । ५४७ ईस्वीमा पहिलो अखाडा बनेको थियो, जसको नाम अखण्ड आवाहन अखाडा हाे।

७) नाथ परम्पराः नागा, नाथ र नागा परम्परा गुरु दत्तात्रेयको परम्पराका शाखा हुन् भन्ने मान्यता छ । नवनाथको परम्परालाई सिद्ध धर्मको अति महत्वपूर्ण परम्परा मानिन्छ। गुरु मत्स्येन्द्र नाथ, गुरु गोरखनाथ, साईनाथ बाबा, गजानन महाराज, कानिफनाथ, बाबा रामदेव, तेजाजी महाराज, चौरंगीनाथ, गोपीनाथ, चुनकरनाथ, भर्त्रीहरि, जालन्द्रीपाव आदि। नाथहरूमा घुमफिर बढी थियो।

८) नागा उपाधिः चार स्थानमा आयोजित कुम्भमा नागा भिक्षु बनेपछि उनलाई विभिन्न नाम दिइएको छ। इलाहाबादको कुम्भमा उपाधि पाउनेलाई १) नागा, २) उज्जैनमा खूनी नागा, ३) हरिद्वारमा बर्फानी नागा र ४) नासिकमा उपाधी पाउनेलाइ खिचडिया नागा भनिन्छ। यसबाट थाहा पाउन सकिन्छ कि कुन कुम्भमा उनलाई नाग बनाइएको हो, त्याे अनुसार नामाकरण गरिएको हुन्छ । यीनीहरूको सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण पद भनेको सचिव हो।

९) पदहरू पनि उनीहरूको प्राथमिकताको आधारमा दिइन्छ। कोतवाल, पुजारी, बडा कोतवाल, भण्डारी, कोठारी, बडा कोठारी, महन्त र सचिव पदमा छन् । सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण पद भनेको सचिव हो।

१०) कठिन परीक्षामा नागाः  नागा साधु बन्न १२ वर्ष लाग्छ। नागा पंथमा सामेल हुन आवश्यक जानकारी प्राप्त गर्न छ वर्ष लाग्छ। यस अवधिमा नयाँ सदस्यहरूले लंगाैटी बाहेक केही लगाउँदैनन्। कुम्भमेलामा अन्तिम व्रत लिएपछि लंगोट छाडेर जीवनभर यस्तै रहन्छन् ।

नागा साधु बन्ने प्रक्रिया कठिन र लामो छ।  अखाडाहरूले नागाको रूपमा कसैलाई  सजिलै स्वीकार गर्दैनन्, त्यसका लागि धेरै परिक्षाहरू लिइन्छ । परिक्षामा पास भएका साधुहरूको सम्प्रदायमा सामेल हुन करिब छ वर्ष लाग्छ, यस अवधिमा नयाँ सदस्यहरूले लंगाैटी बाहेक केही लगाउँदैनन्। उनीहरूलाइ यो भनिन्छ कि नागा उपासना गर्नु भनेको सांसारिक जीवनबाट पूर्णतया अलग रहनु, इन्द्रियलाई नियन्त्रण गर्नु र सबै प्रकारका कामनाहरूको अन्त्य गर्नु हो। त्यसपछि बर्षौंसम्म परीक्षा सञ्चालन गरिन्छ ,जसमा तपस्या, ब्रह्मचर्य, शान्तता, ध्यान, त्याग र धार्मिक अनुशासन र निष्ठा आदिलाई प्रमुख रूपमा परीक्षण गरिन्छ। त्यसपछि उनीहरूले आफ्नो श्राद्ध, मुण्डन र पिण्डदान गर्छन् र गुरु मन्त्र लिएर सन्यास धर्ममा दीक्षा लिन सुरू गर्छन् ।

नागा साधुहरूलाई  सुरूमा पहिले ब्रह्मचारी बन्न सिकाइन्छ। यो परीक्षा पास गरेपछि महापुरुषको दीक्षा हुन्छ। पछिल्लो परीक्षण भनेको आफ्नै यज्ञोपवीत र पिण्डदानको हो, जसलाई बिजवान भनिन्छ। अन्तिम प्रक्रिया महाकुम्भको समयमा हुन्छ, जसमा आफ्नै पिण्डदान र दण्डी संस्कार आदि समावेश हुन्छन्। नागा सन्तले शाही स्नान गर्नुअघि नाग साधुहरूले पूरै लुगा लगाएर आफ्नो देवताको पूजा गर्ने गर्छन । अन्तिम परीक्षा चाँही दिगम्बर र त्यसपछि श्रीदिगम्बरको हो। दिगम्बर नागाले लङ्गटी लगाउन सक्छ तर श्रीदिगम्बरले कपडा बिना नै बाँच्नु पर्छ। श्रीदिगम्बर नागको इन्द्रीय नियन्त्रण गरिएको हुन्छ। नागा साधुहरूको धेरै विशेष संस्कारहरूमा तिनीहरूको कामेन्द्रियहरू भंग हुन्छन । अन्तमा कुम्भमेलामा शाही स्नान गरे पछि मात्र उनीहरूलाइ नागा साधुको उपाधी  दिइन्छ । यसरी शारीरिक रूपमा सबै नागा साधुहरू अलग हुन्छन्  । यी पुरा गर्नका लागि यी पुरा गर्नका लागि झन्डै १२ बर्षसम्मको समय लाग्छ ।

१२) नागाका श्रृंगारहरूः   नागाका १७ श्रृंगारहरूमा लंगोटी, भवभूत, चन्दन, खुट्टामा फलाम वा चाँदीको चुरा, औंठी, पञ्चकेश, कम्मरमा फूलको माला, निधारमा रोली टाँसी, कुण्डली, हातमा चिमटा हुन्छ ।  डमरु वा कमण्डल, कपालको लट र तिलक, काजल, हातमा काडा, शरिरमा विभूतिको टाँस्ने र पाखुरामा रुद्राक्षको मालालगायत १७ श्रृङ्गार हुन्छन् ।

१३)  नागा साधुहरूको बासस्थान: नागा साधुहरू अखाडाका आश्रम र मन्दिरहरूमा बस्छन्। कोही तपस्याका लागि हिमालय वा उच्च पहाडका गुफाहरूमा बस्छन्। अखाडाको आदेश अनुसार पैदल यात्रामा पनि जान्छन् । यसैबीच गाउँमा झुपडी बनाएर धुनी पनि मनाउँछन् । जहाँ बसे पनि  शिबको आराधान गछ्न् ।